BORCULO – Waardig en indrukwekkend. Dat zijn de woorden die de Holocaust Herdenking in de synagoge van Borculo op zondag 26 januari het beste karakteriseren. Met ongeveer 80 belangstellenden was de synagoge tot de laatste stoel bezet. De documentaire ‘Getekend in Westerbork’ slaagde erin hen ook aan de stoel te kluisteren. Het samenspel van vaak heftige beelden en de indringend doorleefde woorden van kunsthistoricus Jaap Nijstad maakten deze herdenking tot een bovenal waardig gebeuren. Zeer tot de verbeelding sprak het voorlezen van de 101 namen van de evenzovele weggevoerde en vermoorde joden uit de gemeente Berkelland aan het eind van deze bijzondere bijeenkomst.
De middag werd geopend door Jan Willem de Wijs, voorzitter a.i. van de Stichting Synagoge, met een welkom aan alle aanwezigen en een woord van dank aan Jaap Nijstad die bereid was gevonden een belangrijke bijdrage te leveren aan deze bijeenkomst. Hij betrok daarbij nadrukkelijk ook diens echtgenote Jopie Beumkes. Riet Baarssen, bestuurslid, benadrukte het belang van herdenken. ‘Wie vertelt ons verhaal als wij er niet meer zijn?’ was de vraag van overlevenden van de Nazi-terreur. De Stichting Synagoge in Borculo wil hiermee haar antwoord geven. Zij wees ook op het belang van voorlichting aan jongeren met name gericht op aspecten van respect en verdraagzaamheid. Educatie rekent de stichting tot een van haar belangrijke verantwoordelijkheden.
Jaap Nijstad leidde vervolgens de documentaire ‘Getekend in Westerbork’ in. Ook hij legde een sterke nadruk op het belang van openheid, het blijvend doorgeven van wat gebeurd is. Teveel werden vreselijke gebeurtenissen uit de oorlog verborgen achter ‘vanzelfzwijgendheid’, werd ‘vermoord’ gerelativeerd met woorden als ‘om het leven gekomen’ en ‘gestorven’. Voor deze gruwelijkheden bestaat geen relativering, ‘vanzelfsprekendheid’ is daarbij een sleutelwoord. In de documentaire nam Jaap Nijstad zijn aandachtige gehoor mee langs alle concentratiekampen waar zijn moeder en haar toenmalige man, de kunstenaar Leo Kok, hebben verbleven. Beiden ontmoetten elkaar in kamp Westerbork waar zij in 1942 trouwden, een huwelijksvoltrekking in ‘een waas van normaliteit met een Kafkaëst karakter’. Ze leefden er twee jaar samen en werden tenslotte eind 1944 afgevoerd naar het concentratiekamp Theresiënstadt. Daar scheidden hun wegen. Leo Kok werd, zonder zijn vrouw Kitty die achter moest blijven in Theresiënstadt, naar Auschwitz afgevoerd, waar hij als dwangarbeider moest werken. Omdat hij nog een relatief goede gezondheid had, werd hij daarna naar het concentratiekamp Mauthausen in Oostenrijk in de beruchte steengroeve te werk gesteld. Ook Mauthausen overleefde hij. Aan het eind van de oorlog werd Leo opnieuw getransporteerd naar een ander concentratie- kamp, ook in Oostenrijk. Hij kwam terecht in Kamp Ebensee aan de voet van de Alpen. Daar moest hij onder barre omstandigheden in de bergen tunnels graven die door de nazi’s werden ingericht als wapenopslagdepots. Sterk vermagerd en ziek werd hij door de Amerikaanse troepen onder leiding van Generaal Patton bevrijd. Maar hij was dusdanig verzwakt dat hij zes dagen later alsnog overleed. Hij heeft een oorlogsgraf gekregen op het Nederlands Ereveld in Salzburg.
De documentaire kreeg een extra emotionele kracht en lading door de manier waarop Jaap Nijstad de beelden in zijn woorden waarachtig tot leven bracht. Nergens pathetisch, soms heel feitelijk, vrijwel steeds diep doorleefd. Jaap Nijstad vertelde dat hij het verhaal nooit zó had kunnen vertellen zonder de mentale ondersteuning van zijn vrouw Jopie. Zij zag er op toe dat hij afstand nam, bereidde samen met hem de immens emotioneel geladen tochten naar de verschillende kampen voor. Het koor ‘Octo Viri’ zorgde voor een catharsis. Het dubbelmannenkwartet zong een vijftal Joodse liederen, waaronder het bekende Shalom Chaverim. De aanwezigen werden aansluitend uitgenodigd zich buiten te verzamelen rond het tijdelijke monument Levenslicht, een ontwerp van de kunstenaar Daan Roosegaarde. Het voorlezen van de 101 namen van weggevoerde en vermoorde Joden uit de gemeente Berkelland was een aangrijpend en ontroerend besluit van een bijzondere bijeenkomst. (Auteur: Ton van Uem)
